Нам скоро 100 лет!!!
Мастаах орто оскуолатын 100 сылыгар,
Советскай Союз Геройа А.А.Миронов аата иҥэриллибитэ 25 сылыгар.
Үөрэх, сайдыы кыһата – Мастаах оскуолата.
Оскуола - дьоллоох оҕо саас сылаас уйата, бигэнэр биһигэ. Киһи үөрэх сырдыгар, билиигэ-көруугэ талаһарын тухары, учуутал « бараммат-хороммот банаардаах сырдыгынан» сырдатарын тухары оскуола үйэлэргэ үлэлии туруоҕа. Оскуола диэн бука барыбытыгар умнуллубат үтүө, истиҥ-иһирэх өйдөбүл.
2013 сыллаахха сэтинньи ый 13 күнүгэр Мастаах орто оскуолатын үөрэнээччилэрэ, олохтоохторо үгүс сыл ыра оҥостубут санаабыт туолан, ыраахтан сандаарар, саҥа, сырдык таас оскуола аана тэлэччи аһыллыбыта. Бу биһиги үтүө санаалаах дьоммут көмөлөрүнэн үлэҕэ киирбит тупсаҕай оҥоһуулаах баараҕай тутуу Мастаах сиригэр үөрэхтээһин төрүттэммитэ сүүс сылын көрсө тутулунна. Биһиэхэ саҥа таас оскуоланы туруулаһан туттарбыт биир дойдулаах аҕа көлүөнэ дьоммут ааттарын үрдүктүк тутан, дириҥ махталы, үйэлэргэ умнуллубат үтүө өйдөбүлү умнубакка илдьэ сылдьарга хас биирдиибит эбээһинэспит буолуохтун. Бу саҥа үөрэх кыһата киирбитэ биһиги хас биирдиибититтэн үрдүк көрдөрүүнү, ирдэбили ирдиирин билэбит, өйдүүбүт. Эргэ оскуолабытын, төһө да тэллэй буолан быраҕыллан турдар, биһиги эһээлэрбит чэрдээх илиилэринэн туппут, өр сылларга элбэх оҕо үөрэнэн ааспыт, үөрэххэ, спорка ситиспит үөрэхпит кыһата буоларын умнуохпут суоҕа.
Бүлүү оройуонугар 10 нэһилиэктээх Мастаах улууһа саамай хараҥа, түҥкэтэх сиринэн ааҕыллара. Ол да буоллар талааннаах, дьикти дьоҕурдаах дьонунан баай этэ. Балаҕаччыга 1921 сыллаахха хотуттан Верхоянскай диэкиттэн айаннаан кэлбит, саха литературатын төрүттээбит, сырдатааччы учуонай – этнограф, тыл үөрэхтээҕэ А.Е.Кулаковскай - Өксөкүлээх Өлөксөй норуот тылынан уус-уран айымньытын хомуйа сылдьан таарыйан ааспыта. Биһиги оскуолабытыгар хас да хоммут, олонхо истибит, ойуун кыырарын көрбүт, элбэҕи суруммут, бэлиэтэммит
Мастаах сирэ –бу Саха сирин биир былыргы устуоруйата түмүллүбүт сирэ-дойдута. Онон даҕаны маннааҕы оскуола дириҥ силистээх-мутуктаах. Василий Борисов дьиэтигэр 1915 сыл алтынньы ыйыгар саҥа олоҕу кэрэһилии, сана олох оҥкулун уура оскуола уота сандаарбыта. Билиҥҥитэ Уус-Алдан улууһуттан төрүттээх Сивцев Иван Афанасьевич диэн маҥнайгы учуутал оччолорго үөрэнэ кэлбит аҕыс оҕону үөрэппитинэн барбыта. Кини Дьокуускайтан реальнай училищены бүтэрэн, Мастаах оскуолатыгар ананан кэлэн үлэлээбитэ. Оскуолабыт бастакы үөрэнээччилэринэн буолаллар: Борисов Иван Васильевич, Борисов Мефодий Васильевич, Борисов Николай Петрович, Кононов Семен Николаевич, Лукин Илья Николаеич, Мякчегиров Николай Иванович, Софронов Семен Никитич, Волков Николай Михайлович. Оччотооҕуга интернат суох буолан, оҕолор билэр ыалларыгар, аймахтарыгар олорон үөрэммиттэрэ. Онон манна чугастыы сытар нэьилиэктэн о5олор куһуҥҥу ардахтан-саппахтан , кыһыҥҥы тоһуттар тымныыттан хааман тиийэн уөрэнэллэрин, киэһэ сылайан дьиэлэригэр төннөллөрүн. Манна үөрэммит оҕолор сарсыарда аайы өйүөлэрин, суумкаларын туппутунан ойуур ыллыгынан билии-көруу дойдутугар субуһаллара. Оччотооҕу быыкаа оҕолор билиигэ тардыһыыларын сөҕөҕүн - күн аайы хастыы да биэрэстэни сатыы хаамаллара. Бу оҕолортон үксүлэрэ даҕаны чахчы өрөспүүбүлүкэҕэ сайдыыны, саҥа олоҕу уһансыбыт дьон үүнэн-сайдан тахсыбыттара диир сыыһа буолбата буолуо. Кинилэр улуус уонна республика сайдыытыгар киллэрбит кылааттара Мастаах орто оскуолатын историятыгар кыһыл көмүс буукубаларынан суруллуохтара.
Онтон Алексей Алексеевич Березкин, Семен Афанасьевич Донской, Георгий Николаевич Васильев о.д.а. оҕолорго билии – көрүү биэрбиттэрэ, үүнэр көлүөнэни ситиһиилээхтик ииппиттэрэ. Оччотооҕу учууталлар оҕолорго чиҥ билиини биэрэллэрин туһунан ахтыыларга көрөбүт. Ол курдук Мякчегиров Николай Иванович, Волков Николай Михайлович , Софронов Семен Никитич, Баранов Василий Петрович, Волков Афанасий Софронович , Мякчегиров Иван Николаевич, Алексеев Дмитрий Николаевич, Петров Иннокентий Петрович, Волков Никифор Семенович о.д.а. комсомольскай, советскай - партийнай үлэһиккэ тиийэ үүммүттэрэ, араас уордьанынан наҕараадаламмыттара.
Уон нэһилиэк оҕотун үөрэтэргэ анаан, 1925 с күһүн Балаҕаччыга 4 кылаастаах оскуола аһыллыбыта. Советскай Союз Геройа А.А.Миронов биһиги оскуолабытыгар 1924 сыллаахха үөрэнэ киирбитэ. 1929 сыллаахха Балаҕаччы түөрт кылаастаах оскуолатын бүтэрбитэ. 1931 – 1932 сс үөрэх дьылыгар Мастаах оскуолатыгар бэһис кылаас аһыллыбыта. Ити сылтан ыла А А Миронов оскуолаҕа алтыс кылааһы бүтэрэн баран, салгыы кыайан үөрэммэтэҕэ. Алексей Афанасьевич 1941 сыллаахха балаҕан ыйын 3 күнүгэр ыҥырыллан сэриигэ барбыта.
Сэрии ыар сылларыгар, төһө да аас-туор олох кэлбитин иһин, оскуола сабыллыбатаҕа, уүнэр көлүөнэни иитиигэ салгыы үлэлээбитэ. Учууталларын кытта Ийэ дойдуларын көмүскүү саа-саадах тутан, оскуолаҕа үөрэммит уолаттар уоттаах сэриигэ ыҥырыллан барбыттарыттан отут биэс үөрэнээччи уонна биэс учуутал сэрии толоонуттан эргиллибэтэхтэрэ. Билиҥҥи эйэлээх олоххо үөрэнэр кэнчээри ыччат биэс бырааттыы Борисовтары, үс бырааттыы Николаевтары, сэриигэ ыҥырыллан барбыт учууталлар, үөрэнээччилэр ааттарын умнубат, үөрэтэр, кэриэстиир.
Орто оскуола быһыытынан Мастаах оскуолата 1957 сылтан үлэлиир. Бу кэмтэн оскуола балтараа тыһыынча кэриҥэ ыччаты олох киэҥ аартыгар таһаарда. Бу кэмтэн ыла оҕо иитиитигэр үтүмэн элбэх үлэ барда, нэһилиэк, улуус, республика киэн туттар дьоно иитиллэн таҕыстылар. Республикабыт араас муннуктарыгар тарҕанан биир дойдулаах үлэһит дьоммут үлэлии-хамсыы сылдьаллар. Биhиги оскуолабытыгар үөрэммит – үлэлээбит, ааттарынан киэн туттар биир дойдулаахтарбыт: Советскай Союз Геройа А.А.Миронов, суруйааччы И.Д.Петров – Мастаах Уола, авиация капитана В.П.Баранов, биллиилээх бэйээт уонна суруналыыс В.К.Кустуктуров – Иванов, Г.Н.Васильев, Саха сирин археолог учуонайа В.Г.Борисов, летчик П.П.Борисов, норуот үөрэҕириитин туйгуннара М.Г.Федотова, Матвеев К.К, А.С Николаева, Л.А, Николаева, И.А.Иванов, Т.С. Каратаева, А.Д.Степанова, В.М.Федотова, З.Н.Катанова, орденнар, медаллар кавалердара С.Н.Софронов, Н.М.Волков, Н.С.Волков, Н.Д.Алексеев, А.С.Волков, И.В.Волков, И.П.Петров, Н.С.Львов, Д.Н.Алексеев, Г.С.Васильев, В.Ф.Дорофеев, М.Г.Волков, «Мужество» орден кавалера Ю.Н.Винокуров, айылҕаттан талааннаах мелодист Д.Т.Михайлов – Балаҕаччыыныскай, Российскай Федерация үтүөлээх тренерэ Н.Н.Волков, С.Е.Борисов, С. П. Григорьев, В.Т.Лукин о.д.а.
Урукку кэмнэри ахтан аастахха… Бу оскуола былыр-былыргыттан улуус иһигэр тыа оскуолаларын таһымыгар биир бастыҥнара буолбута. Улууска ыытыллар бары тэрээһиннэргэ кыттыыны ылла да, бириистээх миэстэлэргэ тиксибитэ баар буолара. Оскуолабыт үөрэнээччилэрин патриоттуу тыыҥҥа иитэрэ, пионер, комсомол улэтэ куөстуу оргуйара. Мэлдьи «Зарница» оонньуутун ыыталлара, тимуровскай хамсааһын көхтөөхтүк тэриллэрэ, нэһилиэк кырдьаҕастарыгар, кыамматтарыгар тиһигин быспакка көмө оҥоһуллара. Пионер күнүгэр умнуллубат костер, пиэрмэлэри, сайылыктары кэрийэн кэнсиэртээһин… Саахымакка , хайыһарга үрдүк ситиһиилэри кэмэ суох элбэҕи көрдөрбүттэрэ. Культура өттүн ыллахха саас аайы ыытыллар оскуолатааҕы фестивалларга оройуон киинигэр мэлдьи кыттара. Оҕону үлэнэн иитии оскуола үлэтин сүрүн хайысхата буолара. Үөрэнээччилэр сыл аайы колхоз, кэлин совхоз пиэрмэлэригэр көмөлөһө тахсаллара. Ити барыта оҕону иитэр оруоллааҕын таһынан, тыа оскуолата нэһилиэк эргийэр киинэ буоларын көрдөрөрө. Күн-дьыл түргэнник ааһар, олох утума уларыйар, сарсыҥҥыбыт саргыта салаллар. Биһиги оскуолабытыгар урут-уруккуттан маннык үтүө үгэстэр олохсуйбуттара көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн иһэринэн кэрэхсэбиллээх.
Ити кэмтэн ыла номнуо 99 сыл ааһа охсубут. Оскуолабыт үүннэ-сайынна. Элбэх көлүөнэ ыччат оскуолаттан ылбыт билиитин кынат оҥостон, араас идэни баһылаан республика устун олорор, үлэлиир. Үүнэр көлүөнэҕэ үтүөнү тарҕата үгүс учууталлар үлэлээн аастылар
Бүгүҥҥү туругунан Мастаах орто оскуолатыгар 92 оҕо үөрэнэр. Иитэр – үөрэтэр үлэнэн 23 педагог дьарыктанар. Коллектив албан ааттаах үгэстэри салҕаан, үөрэххэ, үлэҕэ үтүө суобастаахтык, айымньылаахтык үлэлиир. Оскуола коллектива эдэр, үгүстэрэ олохтоох ыччат. Кэлиҥҥи сылларга оскуоланы бүтэрбиттэр 100 % үрдүк, орто үөрэх араас салааларыгар киирэн ситиһиилээхтик үөрэнэллэр.
Киэн туттар оҕолорбутуттан Виктория Филиппова - историческай наука кандидата. Тус бэйэтэ уонна хос автор быһыытынан 40 – ча кэриҥэ бэчээттэммит үлэлээх. 2007 с «Наука» кинигэ кыһатыгар «Олох – үлэ уларыйа турар эйгэтигэр Хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар» (ХХ үйэ 2 аҥара) монографията тахсыбыта. Филиппова Виктория Викторовна – Саха Республикатын Наукаларын академиятын 2001 сыллааҕы стипендиата, Р.Н.А Президиумун Бочуотунай грамотатынан, Саха Республикатын Норуоттар Дьыалаларыгар уонна федеративнай сыһыаннаһыыларга департамент Махтал суруктарынан бэлиэтэммитэ. Гуманитарнай чинчийии уонна а5ыйах ахсааннаах хотугу омуктары үөрэтэр институт старшай научнай сотруднига. Эдэр учуонайдар истэригэр билим уонна техника эйгэтигэр Саха республикатын государственнай бириэмийэтин лауреата (2009) Хотугулуу Илиҥҥи Федеративнай университет география кафедратын доцена. Айаал Федоров медицинскэй институкка үөрэнэ сылдьан Санкт-Петербург Аан дойду иһинэн ыытыллар научнай-практическай конференцияҕа кыттан, медицина эйгэтигэр иккис миэстэни ылан, биһиги учууталлара астынабыт, үөрэбит. Билигин Айаал Федоров травматология салаатыгар ситиһиилээхтик үлэлиир.
Герой А.А.Миронов аатынан Мастаах орто оскуолата кэтэһиилээх 100 сааһын туолар өрөгөйдөөх үбүлүөйэ 2015 сылга саас кулун тутар ыйга суол баарыгар ыытыллара былааннанар. Араас сыллардааҕы үөрэнээччилэрбитин, учууталларбытын биһиги умнубаппыт. Кинилэр оскуола , нэһилиэк кэрэхсэбиллээх историята буолаллар. Оскуола иһинэн тэриллибит кыраайы үөрэтэр музей үөрэнээччилэр уонна учууталлар тустарынан ирдиир улэни тиһигин быспакка сылын аайы ыытар. Онон музейбыт хомуйбут матырыйаалларыгар олоҕуран, оскуолаҕа араас кэмҥэ үлэлээн ааспыт учууталларга, үөрэнээччилэргэ аналлаах 100 сыллаах үбүлүөйбүтүгэр анаан кинигэ тахсара былааннанар. Бу кинигэ оскуола историятыгар кылааттарын киллэрсибит, үтүө суобастаахтык үлэлээн ааспыт күндү учууталларбытыгар үйэлээх махталбыт бэлиэтэ буоллун.
Быйылгы 2014-2015 сс үөрэх дьылын билии бырааһынньыгар, балаҕан ыйын маҥнайгы күнүгэр, кэрэ бэлиэ күннэри, Улуу Кыайыы 70 сыллаах, оскуолабыт сүүс сыллаах үбүлүөйдэрин бэлиэтиир кэтэһиилээх кэммит тиийэн кэлбитин тоһоҕолоон бэлиэтээтибит. Бу күн күһүҥҥү күн барахсан киһи аайы туох эрэ кэрэни бэлэх ууннарбын диэбиттии, чаҕыл сардаҥаларын харыстаабакка оскуола дьиэбит киэҥ олбуоругар ыспыта. Билии-көрүү кыымын ыһар, дьикти кэрэ биир дойду – оскуолабыт барахсан, бүгүн эмиэ бэйэтин тулатыгар бука барыбытын үөрдэ-көтүтэ муспута. Үбүлүөйдээх сылга аан маҥнай оскуолабыт боруогун атыллыыр кырачааннарбыт минньигэстик чуопчааран , хоһоон үөрэппиттэрин аахпыттара. Бу күн кинилэр өйдөрүгэр-санааларыгар умнуллубат үтүө өйдөбүл буолуохтун!
Биьиги оскуолабытыгар 2014 сыл балаҕан ыйын маҥнайгы күнэ - ураты күн. Бу күн биһиги ,Балаҕаччы нэһилиэгин бары олохтоохторо, кэнчээри ыччаттара, бу үөрэх сылыгар буолар республиканскай статустаах оскуолабыт 100 сыллаах үбүлүөйүгэр бэлэмнэнии үлэлэри саҕалыыр хардыылары оҥордубут, тэрээһин үлэ саҕаламмытын биллэрдибит. Ону оскуолабыт былааҕын үөһэ таһааран көй салгыҥҥа тэлимнэтэн бэлиэтээтибит. Оскуолабыт 100 сыллаах үбүлүөйүн чэрчитинэн «100 үтүө дьыаланы» ыҥырыыга кыттыһан оскуола коллектива, нэһилиэк бары тэрилтэлэрэ, биирдиилээн выпускниктар былааннаах үлэнэн кыттыһыахтара диэн эрэллээхпит.
Хас хонон турдахпыт ахсын үөрүүлээх, үтүө бырааһынньыктарбыт, үбүлүөйбүт чугаһаан иһэрэ сүргэбитин көтөҕөр, үөрүүбүтүн үксэтэр. Туох эрэ уһулуччулааҕы , саҥаны-сонуну, үөрүүлээҕи оҥорбут киһи диэн хас биирдиибит долгуйабыт, кэтэһэбит.
Балаҕан ыйын 13 күнүгэр Улуу Кыайыы 70-с, Мастаах орто оскуолатын 100 сыллаах юбилейыгар бэлэмнэнии үлэ чэрчитинэн оскуола иһинэн үгэс курдук ыытыллар “Геройдар суолларынан” бырайыакка үөрэнээччилэр, учууталлар, төрөппүттэр уонна нэһилиэк кырдьаҕастара кыттыылаах бохуокка Жданов, Свердлов, Молотов, Калинин аатынан колхозтар үлэлээн-олорон ааспыт ытык сирдэринэн сырыттыбыт. Бу тэрээһиҥҥэ олохтоох дьаһалта баһылыга Д.М.Майорова, нэһилиэк кырдьаҕастара Н.С.Волков, М.Н.Алексеева, М.Л. Волкова, К.И.Борисов, Саввинов А.В, П.С.Борисова, З.Д.Филиппова, М.Г. Николаева, М.С.Иванова, Семенова И.И. кыттыыны ыллылар. Өйдөбүнньүктэри кырааскалаан, күрүөлэрин саҥардан, таһын ыраастаан, киэһэ хойукка диэри сылдьан, сынньанан, астынан кэлбиппит.
Тапталлаах оскуолабыт билии-көрүү биһигэ буолан, үгүс үтүө ситиһиилээх үлэҕинэн албан ааттаах үгэстэри салҕаан, кэнчээри ыччаты иитэр-үөрэтэр үлэҥ тумуктэрдээх буоллун, аатыра-сураҕыра тур диэн алгысптын аныыбыт, салгыы айымньылаахтык үлэлииргэ соруктанабыт. Түгэнинэн туһанан, үөрэммит, үлэлээбит Мастаах оскуолатыгар сыhыаннаах бары биир дойдулаахтарбытын алтан чуораан тыаhыныы чугдаарар оҕо саас кэрэ сылларын санатар хаартыскалаах ахтыыларгытын оскуолабыт сайтыгар http://mastahckaya.ucoz.ru ыытаргытыгар көрдөһөбүт.
Оскуолабыт ити курдук улэлээн-хамсаан, Сахабыт сиригэр араас хайысхаҕа барытыгар бастыҥ үлэһит буолбут дьону иитэн-такайан таһаардаҕа. 100 сыллаах сааһын туолар тапталлаах кыһабыт өссө да эдэр көлүөнэ ыччаты үөрэтэ-такайа, билиини тарҕата тур диэн баҕа санаабытын этэбит.
Оскуолабытыгар оҕо саҥата чугдаарыйа турдун, билии-көрүү аартыгынан айанын аартыга сырдык, киэҥ буоллун, оҕо сырдык ырата, санаата туолан истин !
Герой А.А.Миронов аатынан Мастаах орто оскуолатын учууутала Петрова А.Г.
ОЛОХ СЫРДЫК КЭСКИЛЭ - МАСТААХ ОСКУОЛАТА
2015 СЫЛГА 100 СЫЛА
Оскуола - хас биирдиибитигэр ойор кµннээх о±о саас, үөрэх кэмигэр сарсыарда ахсын алтан чуораан лыңкынас тыаhа, сырдык ыра санаа сылаас уйата, билии-көрүү биhигэ, олох сайдыытын киэн туттар историята, ыччат кэрэхсэбиллээх кэскилэ. Билии-көрүү сырдык аартыгын аспыт, үөрэппит-ииппит умнуллубат маннайгы учуутал. үөрэммит эрэ барыта ахтар-саныыр ураты кэрдиис кэмэ-оскуолатаа5ы до5отторо, сыллара. Оскуола төhөнөн уhуннук үлэлиир да, соччонон кини аата үйэтийэр, кэскилэ кэңиир.
Булуу улууhугар ыраах баар Бала±аччы нэhилиэгин үөрэ5ин-сайдыытын кыhата Мастаах орто оскуолата баай ис хоhоонноох историялаах, иитэр-үөрэтэр үлэтигэр үтүө үгэстэрдээх. үгүс элбэх араас идэлээх бастың үлэлээх учууталлар, иитээччилэр, тех үлэhиттэр үөрэтэн-иитэн, олох суолугар атаарбыт үөрэнээччилэрэ салгыы үөрэнэн улууска, республика5а араас идэлээх үлэhит дьон буола үүнэн та5ыстылар.
2015 сылга Бала±аччы нэґилиэгин Сэбиэскэй Сойуус Геройа Алексей Миронов аатын сµгэр Мастаах орто оскуолата 100 сааґын бэлиэтиэ. Ол чэрчитинэн ый ахсын оскуола историятын, сайдыытын, µлэтин- хамнаґын, учууталларын, киэн туттар µірэнээччилэрин туґунан кылгастык кэпсиир ыстатыйалар бу µірэх дьылын устата олохтоох хаґыаппытыгар бэчээттэниэхтэрэ, инники іттµгэр µбулµійдээх кинигэ тахсарыгар µлэ бара турар.
Оскуолабытын кытары сибээстээх кµндµ аа±ааччылар сэргээн аа±ыахтара итиэннэ кулун тутар 20-21 кµннэригэр оскуола 100 сыллаах ірігійдііх µбµлµійµгэр кµндµ ыалдьыт буолан тіріібµт оскуолаларыгар кэлиэхтэрэ диэн эрэнэбит.
Оскуола коллектива
ТАПТАЛЛААХ ОСКУОЛАМ
Ґірэммит оскуолам барахсан
Јй-µірэх тускулун µµннэрэн,
Билиигэ µірэппит кэмнэргин
Билигин кµндµтµк саныыбын.
* * *
Инники дьыл±абар, олохпор
Тілкілµµр тµірэхпин быра±ан,
Чугдаарар чуорааІІар арчылаан
МаІнайгы кылааскар киллэртиІ.
* * *
Иринньэх кынаппын куурдаІІын
Сирэм сиргэ силиспин µµннэрэн
Кµн Ийэ эмиийин µµтµнµµ
Үйэ саас сµрэхпэр иІпитиІ.
* * *
Тапталлаах µірэммит оскуолам
Самныбат саргылаах ыччаккар,
Сырдыккар кэрэ±эр абылаан,
Ыраахтан айхаллаан уруйдаар.
Мастаах орто оскуолатын 1980 сыллах выпускнига
Григорий Степанов
ОСКУОЛА АРЫЛЛЫЫТЫН ИСТОРИЯТА
 Урут Мастаах эңэрин нэhилиэгэр II уонна IV То5устар Орто Булуу улууhугар киирэллэрэ. Булуу оройуонун 10 нэhилиэктээх Мастаах улууhа саамай хараңа, түңкэтэх сиринэн аа5ыллара. Бу нэhилиэктэргэ оскуола суо5а. Онон кыанар ыаллар о5олоро Хампа5а баран үөрэнэллэрэ. 1915 сыллаахха Бала±аччыга (сурукка киирэринэн II То±ус) бастакы начальнай оскуола Борисов Василий дьиэтигэр аhыллыбыта.
Киин государственнай архыыпка атырдьах ыйын 31 күнүн 1966 сылга ылыллыбыт 25 нүемэрдээх справка копиятыгар оло5уран, Бала5аччыга бастакы оскуола 1915 сыллаахха арыллыбыта чуолкайдаммыта.
Дүпсүн, билиңңитэ Уус Алдан улууhуттан төрүттээх Сивцев Иван Афанасьевич бастакы учууталынан үлэлээбитэ. Кини Дьокуускайдаа5ы реальнай училищены үөрэнэн бүтэрэн, Мастаах оскуолатыгар 1915-16 сс үлэлээбитэ. А5а дойду сэриитин кыттыылаа5а.
Бастакы үөрэнээччилэр ахтыылара
 1916 сыл күhүн лаппа хаар түспүтүн кэннэ күрэх ааhан эрэр этэ, а5абын Прокопьев Иваны Мастаах таңаратын дьиэтин а5абыта Климент Заморщиков ыныттарбытыгар, а5ам сарсыарда эрдэ туран, Мастаах Бала5аччы уңуор олорор этибит, онтон барбыта, 2 хонон 3-с күнүгэр киэhэлик кэллэ. А5ам маннык диэн тойуктаах кэлбит: "Чэ то5ойум, сарсын оскуола5а үөрэнэ бара5ын. Борисов В.С. дьиэтигэр оскуола аhыллар буолбут, онно эйигин үөрэттэрэрим туhунан Климент а5абыт үс күнү быhа кэпсээн та5ыста, аhыы-аhыы ону истэн олордум, 2 күнү быhа бачча ыраах сиргэ таңаhа суох о5ом кыайан сылдьан үөрэниэ суо5а диэммин аккаастаан көрбүтүм, үhүс күммэр сөбүлэhэрбэр эрэ тиийдим, туох баар үүппүн-хайа5аспын барытын бүтэйдии этэн иhэр".
Оскуола диэни урут истэ илигим. Сарсыныгар торбуйах ыстааным кыаhылаан кыайан хаамтарбакка Ходуhа Бала5аччы хоту өттүнээ5и өтөххө биир уруогу үөрэммиттэрин кэннэ тиийдим. Мин куоттарбыт уруокпар таңара малыыппатын үөрэппиттэр, ону а5абыт Климент үөрэппит. Аны икки уруокка үөрэннибит, а5абыт уруокка киирбэт, ол эрэн дьиэтигэр барбатах, хара ата сэргэ5э бааллан турар, үөрэх буппутун кэннэ миигин хачыма сыар5а иhигэр көтө5өн ылан, иннин диэки олордон баран атын эргитэн сыар5атыгар мэңэстибитинэн дьиэтигэр кэллэ. Мин аара түhэн хаалыахтаах этим да5аны, атын айана түргэнэ бэрт буолан, сыар5а5а олорон а5абыт икки ата5ын ыккардыгар кыбыллан кэллибит. Дьиэ5э киирдибит, а5абыт ийэтэ "Уолба" эмээхсин: "Бай, сана суруксут кэллэ", - диэн үөрэ түстэ. Бу эмээхсин миигин уруккуттан билэр этэ, мин кинилэргэ хас да сыл о5ус сиэппитим, от мунньуhар этим Бала5аччыга, ол иннигэр күөмэйбинэн мин уонна Борисов Георгий Васильевич ыалдьыбыппыт сүрдээх улаханнык, мин а5абыттаахха кэлэн врачтар тахсыбыт этилэр, олорго эмтэтэр этим. Мин төрөөбүт ийэм өлтүн бу эмээхсин эмиэ билэрэ. Онон сүрдээхтик уруккуттан аhынар этэ. Чаай истибит, онтон эмээхсин астыыр хоско ыңыран илтэ:"Таңаскын барытын уhул", -диэтэ уонна куулга хааламмыты а5алан хостоон, саңа ырбаахыны, гимнастёрканы биэрдэ, баата ыстааны, саарды биэрдэ. Сонум куобах истээх этэ, ону ичигэс эбит диэтэ. Таңаспын эмээхсини кытта чуулаанчыкка таhааран уурдубут. Бу эмээхсин, а5абыт үтүө майгыннарын билиңңэ диэри умна иликпин, онно үөртүм курдук бэрт а5ыйахтык үөртүм буолуо5а.
Онон санаатахха, бу а5абыт бу оскуола аhылларыгар кырата суох үлэни ыыппыт буолуохтаах. Байаака о5ото "Капитан", Салдьай о5ото Кононов Пётр Петрович, Борисов Пётр Николаевич о5ото Николай эмиэ кини агитациятынан киирбиттэрэ чахчы, бу а5абыты антихрист диэн үңсэн ыытан тураллар, 1917 сылга сааhыары этэ. Мастаах Бала5аччынан көhөн ааспыттара. Бу а5абыт сура5а Совесткай былаас буолтун кэннэ коммунист буолан Якутскай тыатыгар кооператив лааппытыгар үлэлии олордо5уна бандьыыттар тутан ыраах үрэх баhа тыа5а илдьэн елербүттэр, ону саас кыhыллар өлүгүн булбуттар диэни истибитим.
Оскуола аhыллар энин диэн кэпсэтиини урут истибэт этим, онон улаханнык соhуйа иhиттим, ол эрэн аккаастаммата5ым. Бу а5абыт булуус диэни хастарбыта. Ньыраабыкка, Муосталаахха балыгы тоң оңорон хаhаанаары, көтөрү сэhээккэнэн мончуукка туhэрэн ытары эмиэ кини үөдүппүтэ, онуоха мончуук диэни ким да билбэтэ, андыны үөhэ ура5аска, илими тардан бултууру эмиэ кини үөдүппүтэ.
Маннайгы учууталым Иван Сивцев диэн Якутскайтан кэлэн учууталлаабыта, икки сыл (1915-1917) славянскай букваны уонна "Сотворение мира" диэни Заморщиков Климент а5абыт күңңэ биир уруогу үөрэппитэ. 1916 сыл Борисов В.С. дьиэтигэр үөрэммиппит. Онтон иккис кыhыммытын Иванов И.И, түөрт хостоох Мастаах күөлгэ Нэлчэкэ5э турбут дьиэтин босхо сиэртибэлээн биэрбитин Бала5аччыга көhөрөн а5алан туппуттарыгар үөрэммиппит (1917), онтон Сивцев Иван дойдутугар барбыта. 10-ча о5о үөрэммитэ 1917 сыл. 20-ни арыый кыайбат о5о үөрэммитэ.
1918 сыллаахха Донской Семён Афанасьевич Ньурбаттан кэлэн үөрэппитэ. үөрэх сылын аңарыгар тиийэн баран, тапталлаах учууталбыт өлөн тиэллэн барбыта, а5ыйах хонон баран Ньурба5а кэргэнэ эмиэ өлөн хаалбыт сура5ын истибиппит. Хайаларын да5аны улаханнык аhыйбытым, икки кыра о5олоро тулаайах хаалтара (Донской Геннадий Семёнович). Оччотоо5уга 20 о5о үөрэммитэ.
1919 сыллаахха Берёзкин учуутал кэлэн сыл аңарын кыайбат бириэмэ5э үөрэтэн баран куоратыгар төннөн хаалбыта.
Васильев Георгий Николаевич учууталынан ананан-1920,1921,1922 с.с. кулун тутар иккис аңарыгар, бандьыыттар киирэн өлөрүөхтэригэр диэри, үлэлээбитэ.
Мин 1921 с. үөрэнэн бүтэрбитим. Бу бириэмэ5э пансион (1921-22 сс) баара, онон 25 кэриңэ о5о үөрэммитэ.
1921 с. Георгий сана оскуоланы тутар былааны оңорон, билигин учууталлар уопсайдара тутуллан испитэ. Эргэ оскуолабытыгар 1921 с. биир хоhу Георгий эбии туттарбыта, ол кылаас буолбута. Бандьыыттар аймааннар оскуола дьиэ тутуута тохтообута, онтон 1924 с. Афанасьев Иван Афанасьевич Ньурба5а балтыгар ыстарбыт бурдуга учугэйдик үүммүтүн 100 бууту барытын оскуоланы ситэри тутууга босхо сиэртибэлээн, онуоха дьон харчы хомуйан эбэннэр улэ са5аламмыта. Оскуола туhа5а киириитэ 1926 с. са5ана быhыылаа5а.
1924 с. учууталынан Орлова Ефросиния Алексеевна (кэлин Басхардырова) 1925 с. үөрэтэн баран барбыта, бу сылы толору үөрэппитин билбэтим.
1926 с.1927 с. Гаврильев Иван Николаевич уонна Бубякин Степан Митрофанович үлэлээбиттэрэ.
Берёзкин Алексей уонна Николай хас да сыл учууталлаабыттара.
1928-1929 сс. Попов Иннокентий Иннокентьевич үлэлээбитэ, онтон Афанасьев Михаил Дмитриевич 1930, 1931 сыллаахха үлэлээбиттэрэ, 1932, 1933 с. Иванов Василий Ксенофонтович (Кустуктуров) үлэлээбитэ быhыылаа5а.
Бу оскуола маннайгы директора 1935 с са5ана Попов Иона Васильевич буолбута быhыылаа5а. Кини хас да сыл үлэлээбитэ. Бу бириэмэ5э Борисов Г.А, дьиэтин көhөрөн оскуола туппуттара.
1937-38 с. са5ана эбэтэр 1936 сыл эбитэ дуу директорынан Гоголев Михаил Николаевич эмиэ өр бириэмэ5э үлэлээбитэ.
Онтон салгыы сэрии бириэмэтигэр Винокуров Серафим Евгеньевич өр бириэмэ5э директорынан үлэлээбитэ. Кини үлэлии олордо5уна, мин 1943 с Кыhыл Армия5а барбытым, онтон 1945 с. кыhын кэлбитим, онно Данилов Павел директордыыр этэ.
Учууталым Г.Н. Васильев туhунан
Георгий Николаевич Васильев Кыргыдай нэhилиэгэр дьадаңы кэргэннэ ыраахтаа5ы былааhа баарын са5ана төрөөбүт, кини ийэтэ кыратыгар өлбүт, а5ата Иван Иванович Ивановка ииттэрэ биэрбит. Иванов И.И. Орто Булуугэ улуус суруксутунан ананан көспүт. Иванов уолун Георгийы Орто Булуу оскуолатыгар үөрэттэрэн бүтэттэрбит. Онтон Георгий Николаевич куорат духовнай оскуолатын ситиhиилээхтик үөрэнэн бүтэрэн, Якутскайдаа5ы педсеминария5а үерэнэ барбыт. үерэ5ин ситиhиилээхтик бүтэрэн учуутал үрдүк аатын ылбыт. 1919-20 сс. үерэх дьылларыгар Мастаах оскуолатыгар үлэтин са5алаабыт. Георгий Николаевич Мастаах военревкомугар бастайааннай солбуйар председателинэн, киин үөрэх отделын сэбиэдиссэйинэн уонна оскуола учууталынан үлэлээбит. Кини энергичнэй, сыламтата суох, эрчимнээх үлэhит, партия норуокка туох дьаhалын биэрэрин барытын чуолкайдык толорон, толотторон иhэрэ.
маІнайгы µірэнээччи Н.И. Мякчегиров. 21/12-1965 с
Биир оскуола - уон нэhилиэккэ.
 Булуу оройуонун 10 нэhилиэктээх Мастаах улууhа саамай хараңа, түңкэтэх сиринэн аа5ыллара. Ыраахтаа5ы былааhын са5ана Орто Бүлүүгэ, Хампа5а оскуоланы астаран баран о5ону онно илдьэн үөрэттэрин дииллэр эбит. Ол кэннэ сылга биирдии-иккилии о5ону хонтуруолунай сыыппараны биэрэллэрэ үhү. Онно да5аны баайдар о5олорун ылаллар эбит. Ол суох буолла5ына, биир эмит ыалы кэрийэ сылдьар тулаайах о5ону тутан ыыталлар эбит.
1916 сыллаахха Якутскайтан Дүпсүн улууhун киhитэ Сивцев Иван Афанасьевич диэн учуутал ананан кэлэн, аны санаатахха, алтынньы ый маңнайгытын эргин, Бала5аччыга кыракый 3 хостоох дьиэ5э ыалы кытта дьукаах, Борисов Василий Саввич дьиэтигэр оскуоланы аспыта. Онно киирбиппит:
  Борисов Иван Васильевич- Мякчегиров Николай Иванович
- Волков Николай Михайлович
- Лукинов Илья Николаевич
- Софронов Семён Никитич - Кыргыдай
- Кононов Семён Николаевич - Дьооху
- Борисов Николай Петрович - II То5ус
- Борисов Мефодий Васильевич -
Оччолорго бу былаас туругуруор диэри государствоттан ханнык да көмө суох этэ. Онон о5олор ыалга олорон үөрэнэр этилэр, көстөн ордуктаах сиртэн кэлэн - үөдэйтэн, Отоhуттан, Одундаттан, Бэриңээттэн о.д.а Сыл ахсын учууталлар уларыйа тураллар этэ. Сорох сыл оскуола аhыллыбат этэ. Элбэх учууталлар кэлэн баралларын өйдүүбүн, усулуобуйата суо5уттан.
- Гаврильев Иван Николаевич
- Берёзкин Алексей Алексеевич
- …… ….. Николай Николаевич
- Васильев Георгий Николаевич
- Тобохова Евдокия
- Донской Семён Афанасьевич
Кэлин оннун булан бу оскуола бэйэтин кыhатыгар сүүhүнэн тыhыынчанан ыччаты буhаран-хатаран, кынаттаан көтүттэ. Араас идэлээх специалистары, норуот хаhаайыстыбатын араас салаатыгар республика5а биллиилээх үлэhиттэр үүнэн тахсыбыттара, Советскай-партийнай бөдөң үлэhиттэр үүммүттэрэ биллэр, Советскай армия командирдара, офицердара, лётчиктар Борисов П.А., Баранов В.П. - военнай лётчик. САССР Министрдэрин Советын председателин солбуйааччы Партия 19 съеhин делегата Волков А.С., археолог Борисов В.Г., военнай врач Тугуновскай А.А., онтон да атын врачтар, учууталлар, механизатордар баалларын аа5ан сиппэккин.
Маңнайгы сылларга дьиэ, оскуола суо5унан учууталга да5аны, үөрэнээччигэ да5аны улахан эрэй этэ. Кыргыдай кулаага Иванов Иван Иванович 4 хостоох дьиэтин сиэртибэ5э биэрбитин көhөрөн а5алан, биир кылааhы эбии тардан туппуттара. Онон дьиэ дэлэйтэ. Ити кулаак Кыргыдайга тулаайах о5о ыалы кэрийэ сырытта5ына, баай кинээс үөрэххэ тутан ыыппыт. Ол, арааhа, үөрэ5и ылан, хойут улуус суруксута буолан, аhара байбыт уонна дойдутугар көhөн Мастаах туспа улуус буолбутугар кэлбит. Урут кыhал5аны билбит киhи буолан, үөрэх туhатыгар бөдөң сиэртибэни биэрэр 4-туу хостоох дьиэнэн, кэлин интернакка да5аны көмө биэрэр этэ. Куорат атыыhыттарыттан иэс сээбэс ылан тахсан атыыhыттаан кыра дьону бэркэ абыраабыт үhү. Маннык кулаактар эмиэ бааллар эбит, киhи итэ5эйиэ суо5ун курдук. Ыраахтаа5ы былааhын са5ана Мастаахха бүтүн улууска 6 киhи баар этэ, үөрэхтээх маннык дьон:
- Афанасьев Иван Иванович
- Борисов Георгий Васильевич
- Борисов Пётр Васильевич
- Александров Иван Никитич
- Борисов Семён Иванович
хас да5аны тыhыынча киhи баhыгар, хата, ол оннугар 20- н тахса кулаактар, 10-н тахса ойууттар, 10-ча уда5аттар, 2 а5абыыт баара биллэр.
Ахтыыны суруйда маңнайгы үөрэнээччи,
маңнайгы комсомолец Илья Николаевич Лукинов
30/03-1985 сыл.
Билиигэ тиэрдэр, ыраах айаҥҥа угуйар үөрэх кыһата – Мастаах оскуолата.
Оскуола - дьоллоох оҕо саас сылаас уйата, бигэнэр биһигэ. Бу үөрэх дьылыгар сэтинньи ый 13 күнүгэр 2013 сыллаахха Мастаах орто оскуолатын үөрэнээччилэрэ, олохтоохторо үгүс сыл ыра оҥостубут санаабыт туолан, ыраахтан сандаарар, саҥа, сырдык таас оскуола аана тэлэччи аһыллыбыта. Бу биһиги үтүө санаалаах дьоммут көмөлөрүнэн үлэҕэ киирбит тупсаҕай оҥоһуулаах баараҕай тутуу Мастаах сиригэр үөрэхтээһин төрүттэммитэ сүүс сылын көрсө тутулунна. Биһиэхэ саҥа таас оскуоланы туруулаһан туттарбыт биир дойдулаах аҕа көлүөнэ дьоммут ааттарын үрдүктүк тутан, дириҥ махталы, үйэлэргэ умнуллубат үтүө өйдөбүлү умнубакка илдьэ сылдьарга хас биирдиибит эбээһинэспит буолуохтун. Бу саҥа үөрэх кыһата киирбитэ биһиги хас биирдиибититтэн үрдүк көрдөрүүнү, ирдэбили ирдиирин билэбит, өйдүүбүт. Эргэ оскуолабытын, төһө да тэллэй буолан быраҕыллан турдар, биһиги эһээлэрбит чэрдээх илиилэринэн туппут, өр сылларга элбэх оҕо үөрэнэн ааспыт, үөрэххэ, спорка ситиспит үөрэхпит кыһата буоларын умнуохпут суоҕа, куруук саныы сылдьыахпыт.
Бүлүү улууһун Тоҕус нэһилиэгэр маҥнайгы оскуоланы 1915 сыллаахха алтынньы ыйга Василий Саввич Борисов дьиэтигэр аспыттара. Аан бастаан аһыллыбыт оскуолаҕа аҕыс оҕо үөрэнэ киирбитэ. Оскуолабыт бастакы үөрэнээччилэринэн буолаллар: Борисов Иван Васильевич, Борисов Мефодий Васильевич, Борисов Николай Петрович, Кононов Семен Николаевич, Лукин Илья Николаеич, Мякчегиров Николай Иванович, Софронов Семен Никитич, Волков Николай Михайлович. Оччотооҕуга интернат суох буолан, оҕолор билэр ыалларыгар, аймахтарыгар олорон үөрэммиттэрэ. Интернат 1921 сыллаахтан үлэлээбитэ. Оскуола маҥнайгы учууталынан Дүпсүн улууһуттан сылдьар Иван Иванович Сивцев үлэтин саҕалаабыта. Кини Дьокуускайтан реальнай училищены бүтэрэн, Мастаах оскуолатыгар ананан кэлэн 1918 сылга диэри үлэлээбитэ. Онтон Иван Николаевич Гаврильев, Алексей Алексеевич Березкин, Семен Афанасьевич Донской, Георгий Николаевич Васильев о.д.а. оҕолорго билии – көрүү биэрбиттэрэ, үүнэр көлүөнэни ситиһиилээхтик ииппиттэрэ. Оччотооҕу учууталлар оҕолорго чиҥ билиини биэрэллэрин туһунан ахтыыларга көрөбүт. Ол курдук Борисов Василий Егорович сахалартан биир бастакынан археолог буолбута. Мякчегиров Иван Николаевич , Алексеев Дмитрий Николаевич, Петров Иннокентий Петрович, Волков Никифор Семенович о.д.а. комсомольскай, партийнай үлэһиккэ тиийэ үүммүттэрэ, араас орденнар кавалердара буолан тахсыбыттара.
Бүлүү оройуонугар 10 нэһилиэктээх Мастаах улууһа саамай хараҥа, түҥкэтэх сиринэн ааҕыллара. Ол да буоллар талааннаах, дьикти дьоҕурдаах дьонунан баай этэ. Балаҕаччыга 1921 сыллаахха хотуттан Верхоянскай диэкиттэн айаннаан кэлбит, саха литературатын төрүттээбит, сырдатааччы учуонай – этнограф, тыл үөрэхтээҕэ А.Е.Кулаковскай - Өксөкүлээх Өлөксөй норуот тылынан уус-уран айымньытын хомуйа сылдьан таарыйан ааспыта. Биһиги оскуолабытыгар хас да хоммут, олонхо истибит, ойуун кыырарын көрбүт, элбэҕи суруммут, бэлиэтэммит.
Уон нэһилиэк оҕолорун үөрэтэргэ анаан, 1925 с күһүн Балаҕаччыга 4 кылаастаах оскуола аһыллыбыта. Советскай Союз Геройа А.А.Миронов биһиги оскуолабытыгар 1924 сыллаахха үөрэнэ киирбитэ. 1929 сыллаахха Балаҕаччы түөрт кылаастаах оскуолатын бүтэрбитэ. 1931 – 1932 сс үөрэх дьылыгар Мастаах оскуолатыгар бэһис кылаас аһыллыбыта. Ити сылтан ыла А А Миронов оскуолаҕа алтыс кылааһы бүтэрэн баран, салгыы кыайан үөрэммэтэҕэ. Алексей Афанасьевич 1941 сыллаахха балаҕан ыйын 3 күнүгэр ыҥырыллан сэриигэ барбыта.
Сэрии ыар сылларыгар, төһө да аас-туор олох кэлбитин иһин, оскуола сабыллыбатаҕа. Үүнэр көлүөнэни иитиигэ салгыы үлэлээбитэ. Учууталларын кытта Ийэ дойдуларын көмүскүү саа-саадах тутан оскуолаҕа үөрэммит уолаттар уоттаах сэриигэ ыҥырыллан барбыттарыттан отут биэс үөрэнээччи уонна биэс учуутал сэрии толоонуттан эргиллибэтэхтэрэ. Билиҥҥи эйэлээх олоххо үөрэнэр кэнчээри ыччат биэс бырааттыы Борисовтар, үс бырааттыы Николаевтар, сэриигэ ыҥырыллан барбыт учууталлар, үөрэнээччилэр ааттарын умнубат, үөрэтэр, кэриэстиир.
Орто оскуола быһыытынан Мастаах оскуолата 1957 сылтан үлэлиир. Бу кэмтэн оскуола балтараа тыһыынча кэриҥэ ыччаты олох киэҥ аартыгар таһаарда. Бу кэмтэн ыла о5о иитиитигэр үтүмэн элбэх үлэ барда, нэһилиэк, улуус, республика киэн туттар дьоно иитиллэн таҕыстылар. Республикабыт араас муннуктарыгар тарҕанан биир дойдулаах үлэһит дьоммут үлэлии-хамсыы сылдьаллар. Биhиги оскуолабытыгар үөрэммит – үлэлээбит, ааттарынан киэн туттар биир дойдулаахтарбыт: Советскай Союз Геройа А.А.Миронов, суруйааччы И.Д.Петров – Мастаах Уола, авиация капитана В.П.Баранов, биллиилээх бэйээт уонна суруналыыс В.К.Кустуктуров – Иванов, Г.Н.Васильев, Саха сирин археолог учуонайа В.Г.Борисов, летчик П.П.Борисов, норуот үөрэҕириитин туйгуннара М.Г.Федотова, Матвеев К.К, А.С Николаева, Л.А, Николаева, И.А.Иванов, Т |
